ÖZEL GEREKSİNİMLİ BİREYLERDE AFET EĞİTİMİ

Öğretim Görevlisi Zehra KURŞUN

❖ Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, İstanbul/Türkiye.

❖ https://orcid.org/0000-0002-9628-2924

❖ zehrakursun@fsm.edu.tr 181

GİRİŞ

Türkiye’ de ve dünyada pek çok özel gereksinimli birey bulunmaktadır. Bu bireylerin bazıları zihinsel, bazıları görme, bazıları işitme, bazıları ise bedensel engellerle hayatına devam etmektedir. Her bir yetersizlik grubunun farklı özellikleri bulunmaktadır. Bu bölümde ise yetersizlik türlerine ilişkin bilgilere yer verilecektir.

Zihinsel Yetersizliği Olan Çocuklar

  Zihinsel engeli Amerikan Zekâ Geriliği Birliği (AAMR) 2002 yılında, zihinsel işlevlerde bulunma, sosyal ve pratik uyumsal becerilerde kendinden beklenilen görevleri yerine getirme ile kendini gösteren ve 18 yaşından önce başlayan yetersizlik olarak tanımlamıştır (Eripek, 2005). Yapılan araştırmalar zihinsel yetersizliği olan çocukların oranının dünya üzerinde %2,5-3; Türkiye’de ise %1-3 oranında olduğunu göstermektedir (Özokçu, 2015).

Otizmli Çocuklar

  Otizm, Kanner tarafından 1943’te tanımlanan yineleyici ilgi ve davranışlarda kısıtlılık, sosyal ve iletişim becerilerinde güçlüklerle seyreden nörogelişimsel bir bozukluktur (APA, 2013; Kurşun, 2018). Otizmli çocuklarda; dil gelişiminde gecikme vardır veya dil hiç gelişmemiştir. Stereotipik davranışlar, konuşmada ekolali, rutinlere aşırı bağlılık vardır ve ortak dikkat yok denecek kadar azdır. Yaklaşık %70’inde mental retardasyon görülebilir (Motavalli, 2013).

Üstün Zekalı/ Yetenekli Çocuklar

  Bir ya da birden fazla yetenek alanında veya zekâ özelliğinde akranlarından çok üstün performans gösteren, diğer alanlarda da ortalama düzeyde özelliklere sahip olan çocuklar üstün yetenekli çocuklar olarak tanımlanmaktadır. Bu çocukların anne babalarını hayrete düşüren, büyüleyen soruları vardır, yaşadıkları dünya ve çevre ile ilgili çok soru sorarlar, gelişim basamaklarını erken kazanırlar, kelime dağarcıkları geniştir, zekâ yaşı yüksek fakat duygusal zekâları normal olabilir. Okumayı erken yaşta 182 öğrenirler, espri yetenekleri gelişmiştir, yaşıtlarından daha hızlı öğrenirler, sosyaldirler ve çevre ile araları iyidir (Gür, 2017).

Özel Öğrenme Güçlüğü Gösteren Çocuklar

  Öğrenme güçlükleri konuşma, okuma ve yazma, aritmetik beceri kazanılmasında gecikmeler ve bozulmalarla kendini gösteren bir grup heterojen bozukluğu kapsamaktadır. Öğrenme güçlüğü tanısı olan bireyler birbirinden farklı özellikler göstermektedirler. Bu tanıya sahip çocuklarda dikkatin kısa süreli olması, kolay dağılması; görsel, işitsel ve dokunsal algı sorunları, mekansal algı güçlükleri, mekânda yönelmede, pozisyonu algılamada ve yön bulmakta zorlanma vardır (Doğan, 2018).

Duygusal ve Davranışsal Bozukluğu Olan Çocuklar

  Öğretmenleri ve arkadaşları ile memnuniyetsizlik üstüne kurulu ilişkileri, normal şartlara uygun olmayan duygu ve davranışları olan, genel bir depresyon ve mutsuzluk hali, okul ve kişilere karşı korkusu olan ve bu sorunların duygusal açıdan ve sağlık açısından açıklanamayan öğrenme problemine sahip çocuklardır. Bu çocuklar dürtüsel, yıkıcı, saldırgan ve karşı gelen davranışlara sahiptirler (Cancio ve Johnson, 2013).

İletişim ve Dil Yetersizliği Olan Çocuklar

  Dil bozukluğu, kronolojik yaşın gösterdiği performansın altında dilin bir ya da birden fazla bileşenini (biçim, içerik, kullanım) anlama ve/veya ifade etmede gözlenen bir bozukluktur. En sık görülen iletişim bozukluklarından biridir. Bu çocuklarda gösterdikleri özellikler bakımından ortak bir profil tanımlamak zordur. Bireysel olarak her çocukta farklı özellikler görülmektedir. Gecikmiş konuşma, dili öğrenme güçlüğü ve bununla ilişkili olarak okuma, yazma, heceleme gibi hem sözel hem yazılı güçlükler görülebilir (Bishop, Snowlig, Thompson ve Greenhalgh, 2017).

Görme Yetersizliği Olan Çocuklar

  Genel olarak az gören ve hiç görmeyen (total görme yetersizliği) olarak gruplandırılmaktadır. Diğer görme yetersizlikleri ise miyop, hipermetrop, astigmat, göz tembelliği, katarakt, gece körlüğü, glokom, 183 prematür retionpatisi olarak gruplandırılır. Yasal olarak gerekli tüm düzeltmelerden sonra iyi gören gözündeki görme keskinliği 20/200 ya da daha az ve görme alanı 20 dereceden az olan, çevrelerini dokunma, işitme duyularını kullanarak keşfeden çocuklara total görme engelli (kör) denilmektedir. Normalde çocukların görerek/ kendiliklerinden öğrendikleri şeyleri görme engelli çocuklar işitme, dokunma, koku alma duyularını kullanarak öğrenirler (Kaur, Koshy, Thomas, Kapoor, Zachariah ve Bedi, 2016).

İşitme Yetersizliği Olan Çocuklar

  Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde işitme yetersizliği olan çocuklar “işitme duyarlılığının kısmen ya da tamamen olmamasından dolayı, dili kullanma, konuşmayı öğrenme ve iletişim kurmakta zorluk yaşaması sebebiyle destek eğitim hizmetlerine ve özel eğitime ihtiyaç duyan çocuklar” olarak tanımlanmaktadır (MEB, 2017). Bu çocukların sosyal duygusal gelişimleri akranlarının gelişimine benzer özellikler gösterir; çevreden faydalanamama, dili yetersiz kullanma, eğitim ve yaşantı eksikliğinden kaynaklı olarak bilişsel gelişim yavaş ilerlemektedir; okuma yazma sürecinde karşılaştıkları sorunlar sebebiyle sözcük dağarcıkları sınırlıdır, dil bilgisi yapılarını geç kazanırlar. Doğuştan işitme yetersizliği olan çocuklarda görsel-motor becerilerde gecikmeler görülmektedir (Skarzynski, Raj-Koziak ve Rajchel, 2017, Smith ve Wolfe, 2016).

Bedensel Yetersizliği ve Süreğen Hastalığı Olan Çocuklar

  Bedensel yetersizlik, bir insanın normal kabul ettiği şekilde bir etkinliği yapmada kabiliyetinin kısıtlı veya eksik olması durumudur (Barlow ve Ellard, 2006). Bu çocukların bedensel yetersizliğinin türüne göre motor becerilerinde çeşitli yetersizlikler görülürken, kimilerinin ise yardım almadan motor becerileri yerine getirebildikleri görülmektedir (Barlow ve Ellard, 2006).

 Özel Gereksinimli Bireyler ve Afet Eğitimi

  Afet; ne zaman ve nerede gerçekleşeceği tahmin edilemeyen, insanların olağan yaşantılarını aksatan, pek çok kayba (ekonomik, psikolojik, fiziksel) neden olan olağan dışı olaylardır (Türk, 2022). Afetler farklı şekillerde sınıflandırılsa da (insan ve teknolojik afetler, doğal afetler gibi) afet denildiği zaman ilk akla gelen “doğal afetler”dir (Türk, 2022). Tüm Dünya’da deprem, sel, çığ düşmesi, erozyon gibi doğal afetlerin yaşanma sıklığı artmaktadır. Yaşanan bu afetler ise bireyler üzerinde etkili olmaktadır. Özellikle de özel gereksinimi olan bireylerin yaşanan afetlerden en çok etkilenecek grup olduğu düşünülmektedir (Açıkalın, 2017; AFAD, 2011). Bu grup sosyal hayata tam katılım sağlama noktasında desteğe ihtiyaç duymaktadır. Bu nedenle afet zamanlarında sosyal zarar görebilirlikleri daha da artmaktadır (Türk, 2022). Afetlerin meydana getirdiği kayıp, zarar ve hasarlar toplumda yer alan her kesime yönelik politikaların ve eğitimlerin düzenlemesi gerektiğini göstermektedir. Bu sebeple de özel gereksinimli bireylerle yapılan afet eğitimi çalışmalarının artması önemlidir. Buradan hareketle bu başlık altında “özel gereksinimli bireylerde afet eğitimi neden önemlidir?”, “özel gereksinimli bireylerde afet yönetimi nasıl olmalıdır?” ve “özel gereksinimli bireylerin afet anında yapması gerekenler nelerdir?” sorularına ilişkin açıklamalar yer alacaktır.

Özel Gereksinimli Bireylerde Afet Eğitimi Neden Önemlidir?

  Afetler meydana gelmeden önce hangi durumların ne kadar tehlike yaratacağını biliyor olmak, tehlikelerin yaratacağı olumsuz durumların en aza indirilmesi için önleme ve hazırlık çalışmalarının sistematik şekilde yapılması gerektirmektedir. Yapılan bu hazırlık çalışmaları afetin yaratacağı olumsuz sonuçların en aza inmesini sağlayacaktır (Türk, 2022; Tonak ve Kitiş, 2020). Afet eğitimi ve afet hazırlığı içerisinde yapılan çalışmalar toplumda yer alan tüm bireylerin eşit şekilde yararlanmasına olanak sağlamalı ve herkes planlanan uygulamalar ile kaynaklara ulaşabilmelidir. Bu sebeple özel gereksinimli bireylerin afete ilişkin yapılan planlar, kaynaklar ve eğitimlere etkin şekilde ulaşması önemlidir (Türk, 2022; Çakır ve Aydoğmuş- Atalay, 2020).

  Uluslararası Sendai Afet Risk Azaltma Çerçevesi (UNISDR) 2015- 2030 Kararları’nda afet öncesi, sırası ve afet sonrasında yapılan tüm çalışmalarda özel gereksinimli grupların dayanıklılık ve direncinin arttırılmasının altı çizilmektedir (UNISDR, 2015). Ülkemizde T.C. Anayasası’nın (1982) 10. maddesi (eşitlik ilkesidir) ve 61. Maddesi (özel gereksinimi olan bireylerin yaşama katılımı için özel tedbirler alınması gerektiğine ilişkin maddedir) özel gereksinimli bireyler için özel tedbirler alınmasına ilişkin sorumluluklarımız olduğunu belirtmektedir.

  Ülkemizde afetlerlerle ilgili yapılan çalışmaların sınırlı sayıda olduğu, afet yönetiminin belli aşamalarına odaklandığı görülmektedir (AçıkalınRashem ve Aslangiri, 2019; Buluş-Kırıkkaya ve Gerdan, 2018; Tonak ve Kitiş, 2020; Yılmaz, Bakun ve Erbay, 2019). AFAD (Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı), belediyeler, vakıflar ve sivil toplum örgütleri gibi kurumların/ kuruluşların özel gereksinimli bireylere yönelik afet eğitimi, afet yönetimi programları oldukça sınırlıdır (AFAD, 2011; 2013; AKUT, 2011; Isaacson-Kailes, 2005a; Isaacson-Kailes, 2005b; Isaacson-Kailes, 2005c; Isaacson-Kailes, 2005d). Afetlerin sonuçlarından tüm vatandaşları kapsayacak şekilde sosyal, ekonomik ve yasal olarak hazırlanmalıdır (Türk, 2022; Yılmaz, Bakun ve Erbay, 2019).

Özel Gereksinimli Bireylerde Afet Yönetimi Nasıl Olmalıdır?

  Afete hazırlık sadece kurumsal olarak yürütülecek bir süreç değildir. Afetlere hazırlıklı olmanın en önemli yollarından biri de bireylerin afet bilinç düzeylerinin yükseltilmesidir. Hayat kurtarıcı bilgi ve uygulamalar sayesinde kendi güvenliğini sağlayarak bireylerin afetlerde daha az zarar görmesi sağlanabilir (Türk, 2022, AFAD, 2011). Afet eğitimi öncesinde kurum ve kuruluşların eğitim ve koordinasyonlarının sağlanması önemlidir. Bu eğitim ve koordinasyonlardan sonra birey ve toplumun afetlere karşı dayanıklı olmasına dair gerçekleştirilecek faaliyetlerin uygulanması, birey ve toplumların afet bilincinin arttırılması, afet eylem planlarının yapılması önem taşımaktadır (Türk, 2022).

  Özel gereksinimli bireylerin afet anında haberleşme ağlarına ulaşması zor olabilmektedir. Bu sebeple özel gereksinimli bireylere yönelik özel haberleşme ağı oluşturulmalı ve bu bireylerin bilgiye ulaşması için ihtiyaçları doğrultusunda tercih ettiği kaynaklar belirlenmelidir (Çakır ve Aydoğmuş- Atalay, 2020). Afetlere karşı her bireyin bireysel tahliye programlarını oluşturması, afet eğitimi alması ve afet/ acil durum çantası hazırlaması beklenmektedir. Söz konusu özel gereksinimli bireyler için onların gereksinimleri doğrultusunda planlamalar yapılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Özel gereksinimli bireylerin ve yakınlarının afetler sonrasında depremlere hazırlıklı olmaları önemlidir. Bu doğrultuda afetlere hazırlıklı olmaları için şunları yapmaları önemlidir (Türk, 2022; Anadolu Üniversitesi Afet Acil Durum Eğitim Programı, 2017a; Anadolu Üniversitesi Afet Acil Durum Eğitim Programı, 2017b; Anadolu Üniversitesi Afet Acil Durum Eğitim Programı, 2017c; Anadolu Üniversitesi Afet Acil Durum Eğitim Programı, 2017d; Isaacson-Kailes, 2005):

✓ Özel gereksinimli bireyin merkeze alındığı, belirli aralıklarla tatbikatların yapıldığı en az 72 saatlik bir aile afet planı hazırlanmalıdır.

✓ Özel gereksinimli bireyin yakın çevresinden destek ağı oluşturulmalıdır.

✓ İletişim ile ilgili bir problem yaşamamaları için telefonlar her an yakınlarında bulundurulmalıdır.

✓ Özel gereksinimli bireylerin özel gereksinimlerinden dolayı ihtiyacı olabilecek malzemelerinde (engelli kimlik belgesi, kullanması gereken ilaç ve cihazlar gibi) yer aldığı acil durum çantası hazırlanmalıdır. Ayrıca mümkünse birkaç yerde bu cihaz ve ekipmanların yedekleri bulundurulmalıdır.

✓ Özel gereksinimli bireylerin afetten etkilenme olasılığı düşük olan yakın bir bölgedeki yakınları belirlenmelidir.

✓ Yapısal ve yapısal olmayan riskler belirlenmeli; deprem anında düşebilecek bütün eşyalar sabitlenmeli ayrıca tahliye için güvenli çıkış yolları hazırlanmalıdır.

✓ Günlük hayatın devam ettiği tüm alanlarda yaşam üçgeni oluşturulabilecek alanlar belirlenmelidir.

✓ Özel gereksinimli bireyler ve yakınları sağlık personeli gelinceye kadar gereken durumlarda yardımcı olabilecek ilkyardım bilgisi öğrenmelidir.

✓ Afet anı ve sonrası için tahliyeyi de kapsayan tatbikatlar yapılmalıdır.  ✓ Özel gereksinimli birey eğer yaşam destek ekipmanları kullanıyorsa hasar görmesine engel olmak için güvenliğinin sağlandığından emin olunmalıdır.

✓ Zihinsel yetersizliği olan bireylerin sistemli ve düzenli şekilde provalar yaparak afet anında yapması gereken uygun davranış kalıplarını pekiştirmesi sağlanmalıdır.

✓ Zihinsel yetersizliği olan bireylerin kolunda/ boynunda kimlik bilgisi, yetersizlik durumu, destek ağı iletişim bilgilerinin yer aldığı künye bulundurulmalıdır.

✓ Görme yetersizliği olan bireylerin afet sırasında doğru hareket edebilmesi için yaşadığı alanda yer alan eşyaların yerlerini iyi bilmesi sağlanmalı, eşyalar alternatif yollara fırsat verecek şekilde yerleştirilmelidir.

✓ Görme yetisi az olan bireyler için elektrik kesintisine çözüm olacak uyarlamalar yapılmalıdır (tahliye yollarına şarjlı lambalar yerleştirmek gibi).

✓ Görme yetersizliği olan bireyler için hazırlanan acil durum çantasındaki malzemeler braille alfabesi ile hazırlanmış etiketlerle işaretlenmelidir.

✓ Rehber hayvan kullanan görme yetersizliği olan bireyler, hayvanlarda acil iletişim bilgilerinin yer aldığı kimlik tasması bulundurmalı; ayrıca rehber köpek için de en az 7 günlük deprem çantası hazırlanmalıdır.

✓ Merdiven kullanamayacak, tekerlekli sandalyesini kullanamayacak bireyler için farklı senaryoları içeren tatbikatlar yapılmalıdır.

✓ Yatağa bağımlı bireylerin yatağının konumu önemlidir. Yatak yanında acil yardım butonu bulundurulabilir.

✓ İşitme yetersizliği olan bireyler için cep telefonlarına yüksek sesli düdük uygulamaları yüklenmelidir.

✓ Özel gereksinimini ifade eden “ben işitme engelliyim” “tercümana ihtiyacım var” gibi hazır cümlelerin olduğu yazılı not kartları işitme yetersizliği olan bireylerin yanında bulundurulmalıdır.

✓ Binalarda işitme yetersizliği olan bir bireyin olduğuna ilişkin levha bulundurulmalıdır.

Özel Gereksinimli Bireylerin Afet Anında Yapması Gerekenler Nelerdir?

  Her yetersizlik grubunun farklı özel gereksinimleri olduğunu biliyoruz. Bu doğrultuda her yetersizlik grubunun kendine özgü özellikleri ve gereksinimleri doğrultusunda dikkatli olması gereken farklı durumlar vardır (Türk, 2022). Afet anında özel gereksinimli bireylerin ihtiyaçları doğrultusunda dikkat edilmesi gerekenler aşağıdaki gibi sıralanabilir (AFAD, 2011; 2013; AKUT, 2011; Anadolu Üniversitesi Afet Acil Durum Eğitim Programı, 2017d; Isaacson-Kailes, 2005a; Isaacson-Kailes, 2005b):

✓ Hareketi kısıtlı özel gereksinimli bireyler üzerine düşme ihtimali olan nesnelerden korunmak adına yumuşak eşyalar kullanmalı, başlarını elleri ile desteklemelidir.

✓ Uyku esnasında depreme maruz kalan özel gereksinimli bireyler yataklarının yanına uzanmalı ve yaşam üçgeni oluşturmalıdır.

✓ Deprem anında alt ekstremite fonksiyonlarını kullanamayan özel gereksinimli bireyler, çök-kapan-tutun pozisyonunu yapamayan tekerlekli sandalye kullanan engelli bireyler olabildiğince hedef küçültüp kendini korumaya çalışmalıdır.

✓ Özel gereksinimli birey kendisi bağımsız olarak binayı tahliye edebilecek durumda ise çıkış rotasını kontrol etmeli ve taşıması mümkün ise acil durum çantasını yanına alarak binayı boşaltmalıdır.

✓ Görme yetersizliği olan bireylerin günlük hayatlarında kullandıkları ekipmanlar afet sırasında zarar görebilir, etrafa savrulabilir bu durumda bireyler öncesinden hazırlanan plan ve yapılan tatbikatlar doğrultusunda hareket etmelidir.

✓ Görme yetersizliği olan bireylerin afet anında en önemli duyusu işitme duyusudur. Bu sebeple afet esnasında işitme duyusunu aktif olarak kullanmalıdır.

✓ Görme yetersizliği olan bireylere afet sırasında yardımcı olmak için kullanılacak en önemli araç sesli yönergelerdir. Bu esnada karmaşa yaratmamak adına tek kaynaktan komut verilmesine özen gösterilmelidir.

✓ Zihinsel yetersizliği olan, otizmli olan bireyler deprem anında kendilerini koruyabilecek mental kapasiteye sahip olmayabilirler. Bu sebeple de kendini koruyamayacak seviyede zihinsel engele sahip bireylerin deprem anında çevresindeki bireylerden yardım alması gerekebilir.

✓ Kendini koruma kapasitesine sahip olan zihinsel engelli bireyler ise afet eğitimi kapsamında aldıkları plan kapsamında hareket etmelidirler.

✓ İşitme yetersizliği olan bireylerin afet anında en önemli duyusu görme duyusudur. İşitme yetersizliği olan birey yaşam üçgeni oluşturduktan sonra göz taraması yoluyla tehlikelere karşı kendini korumalıdır.

 ✓ İşitme yetersizliği olan birey enkaz altında kalırsa tahliye için kendisini duyurabilmek için düdük veya cep telefonlarına yüklenen düdük uygulamalarını kullanmalıdır. Ayrıca kurtarma ekiplerine kendisini duyurmak için metal ve sert cisimlere vurarak ses çıkarmalıdır.

 

 

KAYNAKLAR

Açıkalın, O. (2017). Yüzyılın hesabı: Deprem bağlamında dirayetli toplumun neresindeyiz? İstanbul: Yeni İnsan Yayınevi. 

Açıkalın-Rashem, O., Aslangiri, F. (2019). Engellilerin afete dirençliliği ve Van'da yerel örgütlenme. Dirençlilik Dergisi, 3 (1), 71-83.

AFAD- Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı. (2011). Engelliler için depremde ilk 72 saat. Kadıoğlu, M. (Ed.). İstanbul: AFAD.

AFAD- Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı. (2013). Engelli öğrenci, veli ve refakatçileri için afet bilinci eğitimi. Barış, Ş. ve Buluş-Kırıkkaya, E. (Ed.). Ankara: AFAD.

AKUT-Arama Kurtarma Derneği. (2011). Engelliler için deprem el kitabı. Yılmaz, M. (Ed.). İstanbul: Marmara Belediyeler Birliği.

American Psychiatric Association (APA). (2013). Diagnostic and statictical manual of mental disorders (5th ed., s. 5-25). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.

Anadolu Üniversitesi Afet Acil Durum Eğitim Programı. (2017a). Afetlere Karşı Engelleri Birlikte Aşalım Projesi (2016-1-TR01-KA204-034345) Afetlere Hazırlık Modülü. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi. Erişim Tarihi: 11 Haziran 2023, https://disaster.anadolu.edu.tr/pluginfile.php/299/mod_resource/content/4/Af etlere-Hazirlik-Genel- %28altmetin%29.pdf

Anadolu Üniversitesi Afet Acil Durum Eğitim Programı. (2017b). Afetlere Karşı Engelleri Birlikte Aşalım Projesi (2016-1-TR01-KA204-034345) Görme Engelliler İçin Depreme Hazırlık Modülü. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi. Erişim Tarihi: 11 Haziran 2023, https://disaster.anadolu.edu.tr/course/view.php?id=5

Anadolu Üniversitesi Afet Acil Durum Eğitim Programı. (2017c). Afetlere Karşı Engelleri Birlikte Aşalım Projesi (2016-1-TR01-KA204-034345) İşitme Engelliler İçin Depreme Hazırlık Modülü. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi. Erişim Tarihi: 11 Haziran 2023, https://disaster.anadolu.edu.tr/course/view.php?id=7

Anadolu Üniversitesi Afet Acil Durum Eğitim Programı. (2017d). Afetlere Karşı Engelleri Birlikte Aşalım Projesi (2016-1-TR01-KA204-034345) Fiziksel Engelliler İçin Depreme Hazırlık Modülü. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi. Erişim Tarihi: 11 Haziran 2023, https://disaster.anadolu.edu.tr/course/view.php?id=6

Barlow, J.H. & Ellard, D.R. (2006). The psychosocial well- being of children with chronic disease, their parents and siblings: An overview of the research evidence base. Child: Care, Health and Development, 32(1), 19-31. 

Bishop, D.V., Snowling, M.J., Thompson, P.A. & Greenhalgh, T (2017). CATALISE: A Multinational and multidisciplinary delphi consensus study of problems with language development. Phase 2. Terminology. Peer J. Preprints.

Buluş-Kırıkkaya, E. &Gerdan, S. (2018). Engelli ve engelli adayı bireylerin bir afet anında nasıl davranacaklarına ilişkin görüşleri. Dirençlilik Dergisi, 2 (2), 123-129.

Cancio, E.J. &Johnson, J.W. (2013). Designing effective class wide motivationsystems for students with emotional and behavioral disorders. Preventing School Failure: Alternative Education for Children and Youth, 57(1), 49-57.

Çakır, Ö. & Aydoğmuş-Atalay, G. (2020). Afetlerde özel gereksinimli grup olarak yaşlılar. Dirençlilik Dergisi, 4 (1), 169-186.

Doğan, H. (2018). Özel öğrenme güçlüğü gösteren çocuklar. (Ed. Aral, N.; Gürsoy, F.). Özel Gereksinimli Çocuklar ve Eğitimleri. (s.50-53). Ankara: Hedef CS Basın Yayın.

Eripek, S. (2005). Özel eğitim, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını.

Gür, Ç. (2017). Eğitimsel ve sosyal-duygusal bakış açılarıyla üstün yetenekli çocuklar. Ankara: Anı Yayıncılık.

Isaacson-Kailes, J. (2005a). Deprem ile birlikte yaşamak: Görme engellilerde depreme hazırlık. İstanbul: B.Ü. Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü Afete Hazırlık Eğitimi Birimi.

Isaacson-Kailes, J. (2005b). Deprem ile birlikte yaşamak: Hareket engellilerde depreme hazırlık. İstanbul: B.Ü. Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü Afete Hazırlık Eğitim Birimi.

Isaacson-Kailes, J. (2005c). Deprem ile birlikte yaşamak: İşitme engellilerde depreme hazırlık. İstanbul: B.Ü. Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü Afete Hazırlık Eğitim Birimi.

Isaacson-Kailes, J. (2005d). Deprem ile birlikte yaşamak: Zihinsel engellilerde depreme hazırlık. İstanbul: B.Ü. Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü Afete Hazırlık Eğitim Birimi.

Kaur, G., Koshy, J., Thomas, S., Kapoor, H., Zachariah, J.G. & Bedi, S. (2016). Vision screening of school children by teachers as a community based strategy to address the challenges of childhood blindness. Journal of Clinical and Diagnostic Research. 10(4), NC09- NC14.

Kurşun, Z. (2018). Yaygın gelişimsel bozukluğu olan ve normal gelişim gösteren çocukların anne babalarının stres düzeyleri ve stresle başa çıkma yollarının karşılaştırılması, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi. İstanbul Ticaret Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.  

MEB (2017). Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği. mevzuat.meb.gov.tr/dosyalar/1963.pdf Erişim Tarihi: 11.06.2023

Motavalli, M.N. (2013). Otizm spektrum bozuklukları tanı ve takip. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri.

Özokçu, O. (2015). Zihinsel yetersizlik, görme yetersizliği, işitme Yetersizliği. (Ed. Diken, İ.H.). İlköğretimde Kaynaştırma. (s.56-84). Ankara: Pegem Akademi

Skarzynski, P.H., Raj-Koziak, D., Rajchel, J.J & Skarzynski, H. (2017). Management of non-organic hearing loss in children- A case study. International Journal of Pediatric Otorhinolaryngology, (97), 223-227.

Smith, J. & Wolfe, J. (2016). Should all deaf children learn sign language? The Hearing Journal, February, 18-24.

Tonak, H. A.& Kitiş, A. (2020). Deprem ve yangın afetlerinde engelli: anlatımsal bir derleme. Ergoterapi ve Rehabilitasyon Dergisi, 8(1), 77-84.

Türk, A., (2022). Deprem özelinde engelli bireylere duyarlı afet yönetimi modeli. Afet ve Risk Dergisi, 5(1), 61-77. doi: 10.35341/afet.1078869

UNISDR. (2015). The Sendai framework for disaster risk reduction 2015–2030. United Nations Office for Disaster Risk Reduction. Erişim Tarihi: 11 Haziran 2023, http://www.preventionweb.net/files/43291_sendaiframeworkfordrren.pdf

Yılmaz, K., Balun, B. &Erbay, G. (2019). Sürdürülebilir bir yönetim paradigması: Ortopedik engelli bireylerin afetlere hazırlık seviyeleri. Dirençlilik Dergisi, 3(1), 1-24.